Laura Starink

© Merlijn Doomernik

Historische lessen gaan meestal over ronkende namen en knallende gebeurtenissen. Maar als je het verleden echt wil begrijpen, dan kun je niet zonder de mensen die de schoolboekengeschiedenis aan den lijve ondervonden hebben. Wil je hun verhalen vertellen, dan moet je voortmaken want getuigen hebben niet het eeuwige leven.  

Journaliste Laura Starink vertrok bij haar moeder, oom en tantes om het grotere verhaal van de Silezische Heimatvertriebenen te kunnen optekenen. Duitse wortels leert ons, onder meer, dat de waarheid niet gediend is van al te makkelijke conclusies. 

 ‘Wat mij verraste was dat de nieuwe Polen in Silezië

de Duitse geschiedenis weer de plek willen geven die haar toekomt.' 

 

Je hebt Slavische talen gestudeerd en was correspondent in Rusland. Zou je kunnen zeggen dat die keuzes al een begin waren van je zoektocht naar het verhaal van je familie?

Vreemd genoeg is het andersom gegaan. Eerst was er de belangstelling voor Rusland, daarna mijn journalistieke werk en mijn correspondentschap in Moskou. Daar heb ik wel de belangstelling opgedaan voor de fascinerende verhalen van gewone mensen die zich zo goed en zo kwaad als het ging staande hielden onder de slagen van de geschiedenis. In Rusland heeft zo ongeveer iedereen een verhaal waar je steil van achterover slaat. Pas na de dood van mijn moeder realiseerde ik me dat dit verhaal al die tijd voor mijn neus heeft gelegen en dat ik er niets mee had gedaan. Dat gaat vaak zo met familieverhalen. Je moet een zekere afstand tot je jeugd hebben voordat je aan zoiets durft te beginnen.

 

Zoekend naar de Silezische wortels van je familie, ben je bij Tweede Wereldoorlog terecht gekomen en bij kwesties die velen van ons aangaan. Hoewel er in Silizië heel weinig Kriegsbegeisterung was, haalde de NSDAP in ’38 een monsterscore in Klausberg. Hoe is dat te verklaren? 

Dat kwam omdat een groot deel van opper-Silezië in 1920 aan Polen was afgestaan en veel Duitsers dat onrecht vonden. Het leek velen dus wel een goed idee om dat gebied terug te halen. De stemming was anti-Pools en daar speelde Hitler handig op in.

Het station van Klausberg, nu Mikulczyce © Wikimedia

Je hebt geen nazi-heethoofden in de familie gevonden. Je opa, die leraar was en wel eens vrijuit sprak in de klas, kreeg het zelfs aan de stok met de autoriteiten. Stel dat je wel partijmensen en jodenhaters zou gevonden hebben, hoe zou je daarmee zijn omgegaan, journalistiek en persoonlijk?

Dat is een moeilijke vraag. Journalistiek gesproken is dat natuurlijk interessant, want velen liepen achter Hitler aan en de vraag waarom blijft fascineren. Het zou het schrijven van het boek wel lastiger hebben gemaakt, omdat ik dan de verhalen van mijn moeder, oom en tantes in twijfel had moeten trekken. Dan wordt het ook moeilijk de rest van hun verhalen te geloven en dan heb je een persoonlijk, maar ook een professioneel probleem. Dat mijn moeder als kind misschien ooit weleens in Hitler heeft geloofd vind ik geen probleem. Ze was naief en jong. Ze was een goed mens en in de verste verte geen antisemiet of xenofoob. De oorlog vond ze vreselijk. Van mijn opa weet ik eigenlijk niet precies wat hij vond, omdat hij geen geschriften heeft nagelaten en niet sprak over politiek. Het is niet uitgesloten dat hij het terugveroveren van opper-Silezië goedkeurde. Maar wat hij echt vond van het antisemitisme zal ik helaas nooit weten.

 

Terwijl ze historisch gezien niet veel recht hadden op Silezië, legden de Polen na de overwinning op Nazi-Duitsland meteen beslag op het gebied. Zou dat ook gebeurd zijn als de streek niet rijk was geweest aan bodemschatten?  

Jazeker, want het was niet het idee van de Polen, maar van Stalin. Die was niet van plan het oosten van Polen na 1945 weer af te staan. De Polen in Galicië (rondom Lwów, het vroegere Lemberg) moesten dus vertrekken en daarvoor moest in het westen plaats worden gemaakt. Polen was op zich helemaal niet blij met die verschuiving, omdat het Poolse gebieden in het oosten kwijtraakte. Wel hadden ze natuurlijk de mazzel dat ze er een rijk gebied voor terugkregen. Maar de Polen uit Galicië werden net zo gedeporteerd als de Duitsers uit Silezië.

Het embleem van Klausberg © Wikimedia

Uit het boek blijkt dat niet iedereen op dezelfde manier reageert op gelijkaardige omstandigheden. Misschien heeft Lotte het wel het zwaarst gehad (door de Russen verplicht tewerkgesteld in onmenselijke omstandigheden en er malaria aan overgehouden) en toch is Inge de meest verbitterde. Broer Hans is dan weer de kosmopoliet die zich thuis voelt bij de Polen en Russisch praat. Zijn jou ook die verschillen in de kunst van het overleven opgevallen?    

Zeker. Die verschillen maken zo’n familiegeschiedenis juist zo interessant. Niet alleen hebben de kinderen heel verschillende ervaringen op verschillende leeftijd, ook hebben ze natuurlijk allemaal hun eigen karakter. Inge is zwaar op de hand en ietwat verongelijkt, Bärbel was het zonnetje in huis, Lotte was sterk en optimistisch, mijn moeder was als oudste wat bazig, Hans was een stille dromer en Hanne was het kind van de rekening. Oorlog of geen oorlog: in elk gezin spelen daarnaast ook de onderlinge verhoudingen een belangrijke rol. 

 

Omdat het een boek is over het nodeloos verdrijven van mensen, een vraag over de Polen die uit Rusland moesten vertrekken en ingekwartierd werden bij Duitse Sileziërs. Wij zouden dat ethnische zuivering noemen maar hoe werd er toen gedacht?

De deportaties werden geen etnische zuivering genoemd, maar waren dat wel. Iedereen had zijn eigen motieven. Stalin deed het zuiver om opportunistische redenen: hij wilde gebiedsuitbreiding voor de Sovjet-Unie. De Polen en de Tsjechen deden het uit wraakgevoelens: zij waren door de nazi’s als Untermenschen behandeld, verjaagd en vermoord. De westerse geallieerden dachten dat de onderlinge haat zo groot was dat het beter was de bevolkingsgroepen uit elkaar te halen. Anders zou er vroeg of laat weer oorlog komen. Bovendien hadden ze in het westen hun handen vol: heel Europa was kapot en diende opnieuw te worden opgebouwd. Een conflict met Stalin konden ze er niet bij hebben. 



Het klooster van Klausberg © Nomenon

Aan het slot van Duitse wortels is er een verrassende passage over de opnieuw openbloeiende Silezische identiteit die zich afzet tegen de hedendaagse Poolse nationalistische partij. Ben je daardoor verrast en kan dat zorgen voor politieke spanningen in Polen?

 

Wat mij verraste was dat de nieuwe Polen in Silezië de Duitse geschiedenis weer de plek willen geven die haar toekomt. Ze zijn zelfs trots op de Duitse architectuur en koesteren de nieuwe contacten. Dat ze zich Sileziërs voelen is volgens mij een beetje romantische onzin: ze komen uit Galicië, ze hebben er geen wortels.

 

Weten de erg gelovige Polen trouwens dat de patrones van Silezië een 13de eeuwse Duitse vorstin is: Hedwig von Andechs die nu Jadwiga genoemd wordt?

Dat weten ze zeker: ooit was Silezië Pools.


Het postkantoor van Klausberg © Nomenon



Omdat je moeder ging kuren in Zwitserland heeft zij de barbarij van de Russen niet meegemaakt en zijn ook de harde na-oorlogse jaren in Silezië (met de materiële ellende en de vernederingen van de Poolse overheid) aan haar voorbijgegaan. Heeft dat haar relatie met haar zussen en broer getekend? Oorlogsleed gaat immers verder dan ontberingen…

Ik heb haar dat niet meer kunnen vragen, maar het heeft haar zeker een schuldgevoel bezorgd dat zij heeft kunnen studeren terwijl haar familie zware tijden doormaakte. Ze heeft nooit overwogen terug te gaan, ze durfde de Russische linies niet te doorkruisen. En haar vader raadde het haar af. Hij ging ervan uit dat ze allemaal uiteindelijk toch naar het westen zouden moeten en had haar dus liever in Zwitserland. Dat Inge wel is teruggegaan en voor het gezin heeft gezorgd, is denk ik altijd een onuitgesproken verwijt geweest. De anderen hebben het mijn moeder nooit kwalijk genomen en waren erg op haar gesteld.

 

Is er een kans dat je boek in het Duits vertaald wordt? En zou je willen dat je Duitse familie en doorsnee Duitsers dit verhaal kunnen lezen? 

De uitgeverij probeert het te slijten, maar tot nu toe zonder succes. Er is in Duitsland veel literatuur van en over Heimatvertriebenen. De markt is denk ik wel verzadigd. Mijn oom en tantes kunnen het wel lezen in het Nederlands, maar hun kinderen niet en die zouden graag een vertaling zien. Mijn tantes waren onder de indruk. Lotte zei bijvoorbeeld dat ze heel veel geleerd had, wat ze niet wist. Het enige voordeel van dit boek voor een Duits publiek zou kunnen zijn dat het geschreven is door een betrekkelijke buitenstaander, een Nederlandse. Dat levert misschien een iets andere invalshoek op. Maar ik vrees dat dat niet genoeg is.

 

Lees hier de recensie van Duitse wortels