Jessica L.L. Lutz



© Hugh Pope

‘Conflict is my business’, zo definieert oud-journaliste en schrijfster Jessica L.L. Lutz zichzelf wel eens. Via een baan bij het Nederlandse Consulaat-Generaal kwam ze in Turkije terecht maar het bloed kroop waar het niet gaan kon: naar mensen in hachelijke omstandigheden. In het immense Anatolië is daar helaas geen gebrek aan. Burgeroorlog, hoge werkloosheid, schending van mensenrechten, aardbevingen… Achter de toeristische resorts, ligt een heel andere wereld!

Na twintig jaar verslaggever te zijn geweest, ging de journalistiek als expressievorm haar een beetje benauwen. Met de spannende roman De Nederlandse bruid zette Jessica L.L. Lutz een gedurfde stap naar het fictieschrijven. Op die weg heeft ze niet alleen haar fascinatie voor Turkije meegenomen maar ook haar diepe betrokkenheid bij het lot van onfortuinlijke burgers!

 

Lees hier de recensie van De Nederlandse bruid

 

 

‘Nu voelt het schrijven -op een goede dag- als vliegen in je droom:

ongekend vrij en onbevreesd door de lucht zeilen.’

 

De Nederlandse bruid speelt in het oosten van Turkije, een regio met complexe sociale verhoudingen die niet allemaal aan de oppervlakte zichtbaar zijn. Op welke manier heb jij die streek leren kennen en vind je dat je inzicht hebt gekregen in haar identiteit?

In de kwart eeuw dat ik hier leef, heb ik als journalist vele, vele malen in het Koerdische gebied gereisd. Vaak bracht ik de nacht al dan niet onder moeilijke omstandigheden (lees: oorlog) door bij mensen thuis. (Een Engelstalig kort verhaal daarover hier). Wanneer je bij mensen thuis bent, hoeft er niet eens zoveel gezegd te worden om de werkelijke verhoudingen te begrijpen, maar als journalist vraag je er ook naar.

Ik weet niet of het is omdat ik vrouw, of buitenlander ben, of dat ik met al mijn vragen de indruk wek een oplossing te kunnen aandragen, maar het verbaast me telkens weer hoe openhartig mensen met mij zijn over wat hun zorgen baart of dwars zit in het leven. Nog maar enkele maanden geleden was ik aan de Iraakse grens te gast bij een familie. Ook al hadden ze me nooit eerder gezien en hadden ze een redelijk comfortabel leven te verliezen, luchtten beide echtgenoten hun hart over hoe ze eigenlijk aanhangers van de PKK waren, maar hun vertrouwen in de organisatie verloren hadden nadat die hun zoon van 13 gerecruteerd had. Ze lieten me zijn afscheidsbrief zien en zelf fotograferen, vertelden me over de sluipwegen naar de kampen. Ik had hen in grote moeilijkheden kunnen brengen, maar ze vertrouwden me. Ik ben altijd meer gefocused geweest op wat 'gewone' mensen te zeggen hebben dan de autoriteiten -al sprak ik die ook vaak- wat me een goed beeld gegeven heeft van de complexiteit van die samenleving.

Je roman suggereert dat de clan-cultuur nefast is in termen van rechtvaardigheid, persoonlijke ontwikkeling en welvaart. Moeten we af van dit soort structuren of verliezen we dan ook iets kostbaars?

Ik ben zelf niet iemand die zich prettig zou voelen in het strakke keurslijf van de clancultuur. Tegelijkertijd realiseer ik me dat deze voor veel mensen ook veiligheid biedt, al was het maar omdat de werkeloosheid torenhoog is. Ja, je kunt je als individu nauwelijks ontwikkelen, en al helemaal niet als je vrouw bent, maar je weet waar je aan toe bent en je kan altijd op iemand terugvallen. Dat gezegd hebbende herinner ik me een recente statistiek dat slechts 25.3% van de vrouwen in het Turkse Zuidoosten het gevoel hadden bij hun (uitgebreide) familie terecht te kunnen met problemen. Bijna 60% zei niemand te hebben.

De clanstructuur is behoudend en wordt mede in stand gehouden door het feit dat tweederde van de Koerdische bevolking niet meer dan lagere school genoten heeft. Nog geen kwart van de mannen heeft een echte, geregistreerde baan. Het gros is dagloner met een onregelmatig inkomen. Het is niet aan mij om te zeggen dat 'we' hier vanaf 'moeten', maar ik denk, nee, ik hoop, dat mensen die beter opgeleid zijn, ook durven kiezen om uit dit stramien te stappen. Dit soort structuren houden bijvoorbeeld ook kindhuwelijken in stand, iets waar ik absoluut geen begrip voor wil opbrengen. Dat is waarom ik een deel van de opbrengst van mijn boek doneer aan 'De Vereniging ter Ondersteuning van het Moderne Leven', een organisatie die beurzen verstrekt aan meisjes in achtergestelde gebieden die graag naar school willen, maar van hun familie niet mogen.

Vrouwen in Gaziantep, Zuidoost-Turkijke
© Adam Jones

Stel, bij wijze van denkoefening, dat de Koerden zich kunnen losweken van Ankara. Zouden de paternalistische verhoudingen dan blijven bestaan of krijgen we een ander maatschappelijk model te zien?

 

Allereerst kan je niet alle Koerden over een kam scheren. Er zal altijd een conservatief en een progressief deel bestaan, en ik vrees dat bij verkiezingen in zo'n losgeweekt Koerdistan een conservatieve partij de meerderheid zou krijgen en het paternalistische model in stand gehouden zou worden. Maar als het aan de PKK ligt, komen er helemaal geen vrije verkiezingen. De organisatie wil enkel door haar bepaalde kandidaten verkiesbaar stellen (net zoals nu gebeurt bij de Koerdische politieke partij) en gelooft dat het volk geen behoefte heeft aan een andere visie.

De PKK heeft zich de laatste jaren ingezet voor de emancipatie van de Koerdische vrouw. Bij alle PKK-gezinde gemeentes wordt bijvoorbeeld de burgemeesterspost gedeeld tussen een (door de PKK aangewezen) man en vrouw. Ook wordt sinds kort beslag gelegd op het salaris van een man die niet goed voor zijn vrouw zorgt en wordt dat geld rechtstreeks aan de vrouw gegeven. Tegelijkertijd is de top van de PKK nog steeds een mannenbolwerk, hoeveel vrouwelijke strijders er ook zijn. Dat stemt mij niet erg optimistisch, maar wie weet. De mannen en vrouwen uit dat kamp die ik ontmoet hebben meestal vrouwenemancipatie hoog in het vaandel.

Aan de andere kant kan je de verandering van millenia-oude verhoudingen ook niet in een oogwenk afdwingen. Daarvoor moeten alle zeilen bijgezet worden. Om de tegenwind die nu ook vanuit Ankara komt het hoofd te kunnen bieden denk ik dat de Koerdische vrouwenorganisaties en hun Turkse counterparts elkaar voorlopig hard nodig hebben. 

 

Hoe verhoudt die sociale cultuur zich tot de staat Turkije? Welke invloeden en belangen spelen er?

De staat Turkije is altijd een macho-staat geweest, maar hij heeft zijn vrouwvriendelijke momenten gehad. De cultuur van de clan sluit dichter aan bij die van de huidige regering dan die van de 'westersgezinde' inwoners van het land. Deze regering zet zich in om de vrouw tot een volgzaam, aan de man ondergeschikt wezen te maken en alle winst die de vrouwenbewegingen met jarenlange strijd geboekt hebben hen weer af te nemen. Het is een lange-termijn-plan: meisjes wordt vanaf de lagere school inmiddels dit 'ideaalbeeld' ingeprent, ze worden aangemoedigd vroeg te trouwen en veel kinderen te krijgen. De werkeloosheid onder hoogopgeleide vrouwen is drastisch gestegen in de laatste jaren en mannen wiens vrouw een hoofddoek draagt krijgen eerder werk bij officiele instanties. In het verleden deden conservatieve leiders een beroep op traditie, deze club zegt het gebod van God te volgen. Dat vind ik een heel gevaarlijke ontwikkeling, want tradities kan je veranderen, maar het woord van God is onwrikbaar. 



 Koerdische strijder © Cherurcij
 

Hoe zie je het Koerdisch-Turkse conflict trouwens evolueren? Kan de strijd tegen IS en de hulp aan Iraakse en Syrische Koerden een frisse wind doen waaien door de status quo?

Ik geloof dat deze regering oprecht is in haar voornemen het conflict te beeindigen, maar alleen op haar voorwaarden. De stappen waar de PKK om vraagt worden maar schoorvoetend of niet gezet. Dat lijkt telkens weer het vredesproces in gevaar te brengen. Sommigen menen dat dit taktiek is van beide kanten, maar ik geloof dat de (Turks-)nationalistische groeperingen in de samenleving -dus ook binnen de regering- grote moeite hebben met het toekennen van culturele rechten aan de Koerden. Het gevaar dreigt dat het zo langzaam gaat, dat de PKK er op een gegeven moment het bijltje bij neergooit en het conflict opnieuw zal opflakkeren. De hulp van Turkije aan Iraakse en Syrische Koerden (die aanvankelijk allerminst van harte ging) zie ik dan ook vooral als een zoethoudertje voor de Turkse Koerden.

Anderzijds is Ankara weliswaar ontzet door de methoden die IS hanteert, maar in wezen delen ze dezelfde visie op islam en op wat een ideale samenleving is. Niet voor niets heeft IS ook in Turkije aanhang, ook onder Koerden. Religie is een machtige bindende factor, die de regeringspartij AKP ten volle benut. In het verleden wezen veel Koerden de PKK af als goddeloos om wille van de marxistische inslag. De PKK doet zijn best om dat imago te ontkrachten en wijst bijvoorbeeld alcoholgebruik en vrije omgang tussen jongens en meisjes resoluut van de hand.

 

Hoe talrijk zijn de echte Serhengs in Oost-Anatolië, jongeren die het roer willen omgooien? En wat doen ze?

Van cijfers heb ik geen idee, maar ik vrees dat ze zeldzaam zijn. Jongeren die verandering willen verdwijnen meestal in gestrekte draf naar het westen van het land, waar alles veel vrijer is. Die alom aanwezige clancultuur brengt ook een zware groepsdwang met zich mee, waartegen je als eenling niet zoveel begint. Daar verkijkt Serheng zich op, en ook hij komt (eventjes maar) in de verleiding om een makkelijk leven in Istanbul te kiezen.

 

In De Nederlandse bruid komt hoofdpersonage Emma op voor meisjes- en vrouwenrechten. Hoe is het daarmee gesteld in Oost- én West-Turkije?

Breek me de bek niet open... President Erdogan heeft vaak genoeg aangekondigd dat hij een devote samenleving wil creëeren. Vrouwen, als dragers van 's mans eer, spelen daarbij een sleutelrol. Of zij wel of niet uitbundig mogen lachen in het openbaar, al dan niet zwanger over straat mogen, samen met mannen de traditionele horon mogen dansen, in hetzelfde klaslokaal mogen zitten, lippenstift mogen dragen, enzovoorts, zijn onderwerp van heftig politiek debat geworden. Een AKP-politicus vroeg zich een tijd geleden openlijk af 'waarom een kind moet sterven wanneer de moeder verkracht is. İn plaats daarvan zou de moeder moeten sterven.' In maart werd abortus verbannen uit staatsziekenhuizen, waardoor de ingreep onbereikbaar is geworden voor de minder-vermogenden. Al eerder werden de 'gezinsplanningsklinieken' gesloten, waar gratis voorbehoedsmiddelen verkrijgbaar waren.

 

In Istanbul zijn de mores heel wat minder streng!
© Pixabay

Dit schooljaar 'mogen' meisjes vanaf hun tiende op school een hoofddoek dragen. Landelijk is de verplichte roklengte tot onder de knie afgezakt en kleding die de lijnen van het lichaam laat zien is verboden. Sexuele voorlichting is dit jaar tot een minimum teruggebracht en verheerlijkt het moederschap. Het aantal leerlingen op de middelbare imam-hatip-scholen, waar het zwaartepunt op religie ligt, is onder AKP-bewind vertienvoudigd tot bijna 700.000, mede omdat het cijfer dat ze op hun eindtoets basisonderwijs halen dat 'voorschrijft'. Meisjes krijgen de voorkeur.

De onderwijswet die twee jaar geleden ingevoerd werd, maakt het makkelijker om kinderen na hun veertiende thuis te houden. Dit treft vooral meisjes, die vervolgens vaak de schoolbanken voor de echtelijke stee verruilen. De huwbare leeftijd is onder de AKP weliswaar verhoogd van vijftien naar zeventien, maar volgens advocaten is het aantal aanvragen bij de rechtbank voor toestemming om toch voor die leeftijd te trouwen, met 94% toegenomen sinds de nieuwe onderwijswet.

Er zijn gelukkig nog steeds een heleboel hele lieve mensen die ook erg depressief van deze ontwikkelingen worden en het graag anders zouden willen zien. Zoals bijvoorbeeld alle organisaties die zich inzetten voor verbetering van de positie van de vrouw en meisjes. De helft van het land stemt op de AKP. Vaak niet omdat ze het gedachtengoed steunen, maar omdat ze (terecht) bang zijn voor economische onstabiliteit, net nu iedereen een beetje uit het slop aan het kruipen is na decennia van malaise. En daarbij is er dus ook nog steeds de andere helft die niet hiervoor gestemd heeft, maar op dit moment geen politieke partij heeft waar ze terecht kunnen. 


Als Emma en Serheng even willen ontsnappen aan de traditionele wereld reizen ze naar Istanbul. Daar gaan ze uit de bol in danstenten waar de drank rijkelijk vloeit, er geflirt wordt, luchtige kleding heel gewoon is... Dat nachtleven moet een doorn in het oog zijn van president Erdogan. Hoe ver kan zijn moralistische arm reiken, denk je?

Al jaren geleden werd er gezegd dat de AKP van plan was om het hele land droog te leggen, op een paar enclaves na waar losbandige Turken en toeristen hun gang zouden mogen gaan. Dat Turkije is nu realiteit geworden. Erdogan weet dat hij op enorm verzet zou stuiten als hij te snel gaat, maar stapje voor stapje rukt de vrome zone op. Via de scholen wordt nu ook de jeugd klaargestoomd voor een godsvruchtige toekomst. Een aantal jaren geleden leek het mij ondenkbaar, maar ik kan me nu wel voorstellen dat er op termijn een soort zedenpolitie komt à la Iran. Net als daar gebeurd is, lijkt het me ook niet langer ondenkbaar dat westergezinde Turken het land en masse verlaten. Dat proces is al begonnen.
 

Newroz, het Koerdisch Nieuwjaar wordt gevierd op 21 maart.
De naam betekent ook 'sneeuwklokje'.
© Jan Sefti

In mijn recensie schrijf ik dat, bij het componeren van een roman, de journalist de fictieschrijver wel eens in de weg zit maar dat dat bij jou niet het geval is. Hoe heb je dat zelf ervaren?

Ik ben blij met dat compliment, want inderdaad kom je als journalist snel in de verleiding om alles te gaan uitleggen. Ik moet je bekennen dat de redacteur zijn rode potlood medogenloos gehanteerd heeft. Dat deed pijn, maar was het juiste om te doen. Ik geloof ook wel dat ik daar van geleerd heb en in het vervolg de uitwijdingen zal beperken. Toch heb ik ook al reacties van lezers die graag wat meer achtergrondinfo over het land hadden willen lezen. Tja.

 

Hoe ziet je schrijvende toekomst eruit? Blijf je journalistiek en literatuur combineren? Liggen er nog andere boeiende romanonderwerpen op je te wachten in de Turkse maatschappij?

 

Ik ben al enige jaren geleden gestopt met de journalistiek. Daarover schrijf ik meer hier. Eerder heb ik twee non-fictie boeken geschreven: De Gouden Appel, een moderne geschiedenis van Turkije in reportagevorm, en Gezichten van Istanbul, een bundel verhalen over mensen of plekken in deze stad die ik bijzonder vond. Ik vond de omschakeling naar fictie best moeilijk. Ik probeerde aanvankelijk krampachtig om te zorgen dat alle feiten klopten:). Toen ik dat los kon laten ontdekte ik een stuk van mijn brein dat al heel lang had liggen slapen. Nu voelt het schrijven -op een goede dag- als vliegen in je droom: ongekend vrij en onbevreesd door de lucht zeilen. Heerlijk!

En boeiende romanonderwerpen zijn er maar te over in dit land. Ik wil me niet beperken tot Turkije (mijn eerste roman Happy Hour speelt zich af in Den Haag), maar na een half leven van proberen om dit land als journalist inzichtelijk te maken voor de Nederlandstalige geïnteresseerde, kan ik die gewoonte niet zomaar afleren. Ik ben in ieder geval al weer bezig aan een volgend boek dat zich ook hier afspeelt. De hoofdpersoon is een Amerikaanse journaliste die zich inzet voor genuanceerde berichtgeving over de islam. Als kind heeft ze in Oost-Turkije gewoond heeft en warme herinneringen opgebouwd. Maar haar vader, een arts die vrijwilligerswerk deed, werd er vermoord. Wanneer ze terugkomt in Turkije voor een reportage, wordt ze geconfronteerd met dat pijnlijke verleden en begrijpt ze dat ze alleen kan helen als ze de moordenaar van haar vader vindt.